Historia filmu

Historia filmu składa się z wielu etapów, a czego niektóre z nich możemy określić tylko i wyłącznie w przybliżeniu. Sztuka ta powstawała jednocześnie na dwóch wielkich kontynentach: Europie i Ameryce Północnej. Mimo, że de facto początkiem było jedno źródło, Stany Zjednoczone i Europa poszły w dwie zupełnie różne strony i stworzyły dwa odrębne światy filmowego arcydzieła.

1880 -1900 POCZĄTKI TECHNIKI FILMOWEJ I KINOWEJ

„Film to życie, z którego wymazano plamy nudy.” Alfred Hitchcock

Początki techniki filmowej i kinowej składały się z licznych eksperymentów w latach 1880 – 1900. Wtedy właśnie powstała seryjna fotografia Muybridge’a i Marey’a, kilkunastosekundowe scenki filmowane przez Louisa Le Prince, a także pierwsze projekcje braci Lumiere na kontynencie Europejskim oraz Thomasa Edisona w Ameryce. Mimo, że pierwsze filmy nie trwały dłużej niż kilkadziesiąt sekund i nie przedstawiały nic ponad zwykłe scenki z życia codziennego, stały się ogromnym przełomem w dziejach sztuki. Nie można powiedzieć, e twórcami filmu od początku byli reżyserzy. We wczesnych latach rola ta należała do wynalazców kamer, a następnie wędrownych operatorów. Wędrowali oni po świecie, szukając wydarzeń, sytuacji i chwil wartych zarejestrowania.

1900 – 1925 – POCZĄTKI JĘZYKA FILMOWEGO

„Wyrażania emocji, podobnie jak aktorstwa, człowiek uczy się przez całe życie.” Anna Gzyra

Przez pierwsze pięć lat film nabierał swojego rodzaju dojrzałości, tak by z pojedynczego rejestratora zdarzeń stać się kompozycją ukazującą logiczne spójne przygody. Z roku na rok powiększał się on i wydłużał, nabierając nowych wątków, perypetii, a także emocji, których celem było trafić do odbiorcy. Opowieść ta jednak miała jeden cel: musiała być czytelna. Istotą całego „spektaklu” było takie nacechowanie powstałego dzieła, by losy bohaterów wywoływały u przeciętnego oglądającego liczne emocje i uczucia. Wydarzenia były proste w odbiorze, aczkolwiek dzięki iluzji ukierunkowanej na empatie widza, a także usunięciu wszystkich przeszkód związanych z dotarciem do niej, każdy oglądając film mógł poczuć się niczym Ci pierwszoplanowi aktorzy. Na tym etapie ogromne znaczenie miało tzn. „zjawisko elipsy”. Ludzka psychika intuicyjnie pomija elementy dlań nieistotne i wypełnia powstałą lukę fabułą, dzięki czemu wydarzenia filmowe stają się chronologiczne i spójne. Dużą rolę odgrywa tutaj nasza zdolność przewidywania określonych zdarzeń i odczytywanie związku przyczynowo skutkowego. Nasza psychika jest, czym fascynującym, bo to właśnie dzięki niej możemy weryfikować obrazy dostarczane do mózgu i w logiczny sposób tworzyć sieć powiązań między wydarzeniami, które widzimy na „wielkim ekranie”, a reakcjami bohaterów naszpicowanymi ogromnym pokładem emocji. Zatem odbiór dzieła przez widza opierał się tylko i wyłącznie przez empatię: smutek w sercu bohatera rodził smutek w sercu widza, filmowa emocja wywoływała tą samą emocję również u nas. Na jedno warto zwrócić uwagę, sztuka filmowa tamtych czasów, mimo że dopiero „odradzała się z popiołów” w żadnym wypadku nie budziła u odbiorcy dysonansu poznawczego. Każde dzieło posiadało jasny cel, a napięcie związane z ze sprzecznością dwóch elementów nie istniało.

Żadne emocje nie są nam obce z racji tego, że element ten towarzyszy nam już niemal od samego początku. Film ukazywał skrajności, w przypadku, których zdarzało się, że były one dla odbiorcy nowe, nie uświadczył jeszcze danej sytuacji w życiu i nie sam nie wiedział jakby postąpił, jeżeli stanąłby przed takim wyzwaniem. Mimo, że często sztuka przedstawiała sytuacje obce przeciętnemu człowiekowi, były one wiarygodne i zgodne z naturą tego świata. Odgórnie przyjęte wzorce kulturowe, a także wartości przez tysiąclecia wpajane nam przez naszych przodków, nie

Były w żaden sposób naruszone. Dzięki temu konflikt poznawczy nie powstawał, a widz mógł spokojnie analizować losy swoich bohaterów.

Z każdym kolejnym filmem liczba jego wątków zwiększała się, a co za tym idzie sztuka wydłużała się. W tym właśnie momencie potrzebne były większe środki wywołujące bardziej skomplikowaną iluzję u widza: kamera pozwalająca na dynamiczną narrację czy montaż kontynuacyjny. Do końca I wojny światowej cała gramatyka filmowa już istniała. Znaczące udziały w jej tworzeniu miał amerykański reżyser David Griffith.

Od 1908 roku język filmowy zaczął dojrzewać. W latach 1918 – 1920 James Joyce wydał powieść „Ulisses”, która w późniejszych latach miała znaczący wpływ na rozwój sztuki filmowej. Książka ta zachwiała całym dotychczasowym, odgórnie ustalonym schematem i obecnie uznawana jest za arcydzieło modernizmu. Joyce wprowadza w swoim dziele technikę strumienia świadomości. W jednej chwili narracja odeszła na dalszy plan, a ciąg przyczynowo skutkowy został zerwany – sztuką stał się stan psychiczny bohaterów i odczucia. Czas ten uznawany jest za zwieńczenie przemian odbywających się w sztuce. Wcześniej panujący impresjonizm zmienił nieco swój bieg i zamiast analizować obiektywną rzeczywistość począł interesować się odbiciem realnego świata w zmysłach zwyczajnego obserwatora. Sztuka premodernistyczna to nic innego jak indywidualizm oraz liczne konflikty cywilizacyjne, które z czasem przeniosły się na ekspresjonizm dając tym samym upływ emocjom. Istniały dwa sposoby na wyrażenie oraz wywołanie nastrojów u odbiorcy. Jednym z nich było naświetlanie, deformacja bądź rozmycie obrazu, tak by wydawał się wyjętym niczym z marzeń sennych. Drugim, bardziej nas interesującym byłą deformacja filmowej scenografii, a także preparowanie stylizacji kostiumów, duży kontrast oświetlenia, a także wręcz wyolbrzymiona gra aktorska. Ta forma była wręcz szablonowym przykładem nurtu ekspresjonistycznego. Ekspresjonizm miał na celu wywołanie u widza specyficznego stanu emocjonalnego, bez podważania logiki narracyjnej, aczkolwiek w taki sposób by wzbudzić w nim zachwianie rzeczywistości. Impresjonizm nie przykładał tak wielkiej wagi do tradycyjnej narracji i logicznych związków przyczynowo skutkowych między wydarzeniami, kładł za to nacisk na emocje. Obydwa omawiane nurty nie kwestionowały narracji, tylko umniejszały jej rolę w sztuce.

Przeciętny obserwator może uznać, iż ekspresjonizm i impresjonizm nie różniły się od siebie niczym znaczącym. Nic bardziej mylnego. W kwestii filmu impresjonizm nakierowany był na realizm, a celem sztuki było opisanie sytuacji rzeczywistość. Twórcy starali się skoncentrować na emocjach i zmysłach, a nie na świecie materialnym, tak by dotrzeć do psychiki przeciętnego widza. Ekspresjonizm był swojego rodzaju mnogością emocji, a tematyka poruszana tworzyła coś w rodzaju własnej rzeczywistości. Dlatego też w dziełach ekspresjonistów nie brakuje upiorów, duchów, czarów, okropności etc. Podział ten miał znaczący wpływ na dalszy rozwój sztuki filmowej.

1920 – 1930 NARODZINY FILMOWEJ AWANGARDY

„Il n’est en art qu’une chose qui vaille: celle qu’on ne peut expliquer.” Georges Braque

W latach dwudziestych film stanowił już typową rozrywkę dla mas. Jako, że w tym okresie tematem przewodnim była wielka literatura, sztuka filmowa stała się obiektem zainteresowania artystów awangardowych, a także specjalistów do propagandy. Czas ten możemy uznać, jako narodziny nowego arcydzieła. Awangarda podjęła odpowiednie kroki w celu zanegowania pierwotnego sensu filmu (ilustracji stworzonej na potrzeby narracji) i stworzyła swój własny język. Efektem tych poczynań był film typowo abstrakcjonistyczny mający na celu wywołać przeżycia nie tyle emocjonalne, co estetyczne.

Surrealizm zanegował jakąkolwiek logiczną narrację, znosząc tym samym wszelkiego rodzaju ograniczenia fantazji i tworząc film usilnie przypominający senne marzenie. W gruncie rzeczy miało to wiele wspólnego, ze wspomnianą wcześniej książką „Ulisses” oraz wprowadzonym do niej strumieniem świadomości. Awangarda ta usilnie wybiegała poza czysto artystyczne ramy i zmierzała do rozbicia kultury i porządku dotychczasowego świata. By całkowicie zniszczyć obecnie panujący system wartości surrealiści posłużyli się propagandą filmową, odkrytą przez rosyjskich specjalistów. Za ponadprzeciętny przykład sztuki filmowej tych czasów należy uznać szesnastominutowy film „Pies andaluzyjski” Luisa Bunuela i Salvadora Dali z 1929 roku, który jako pierwszy zawiera elementy gore (brutalność, krew wnętrzności, tortury, dewiacje, eksperymenty).

Jak już wspomnieliśmy, rosyjscy specjaliści odkryli zasady, które odpowiednio zastosowane, pozwalają widzowi łączyć fragmentu filmu, jakie widzi w całość, podświadomie je interpretując. Sztuka ta polega przede wszystkim na kontraście sytuacji, a także czytelnych symbolach wartości każdego człowieka. Dzięki ściśle dobranej technice sztuka tego rodzaju wywierała dość silne wrażenie na widzu i znacząco wpływała na jego sferę emocjonalną. Sprytny mechanizm pozwalał jednocześnie na manipulację oglądającym, poprzez budzenie w nim krótkotrwałych, silnych skojarzeń emocjonalnych, związanych z obrazem, jaki ogląda. Sztandarowymi przykładami filmu propagandowego tamtego okresu były: „Strajk” z 1924 roku, „Matka” z 1926 roku bądź „Pancernik Potiomkin” z 1925 roku.

1930 – 1950 ZŁOTE LATA HOLLYWOOD

„Hollywood było miastem niezliczonych rozstań, kosmosem kruchych miłości i malowanych płócien.” Michel Schneider

Wielki Kryzys w 1929 roku rozpoczął złoty wiek filmu hollywoodzkiego. W tych latach film przeżył kolejny rozkwit – wprowadzenie dźwięku. Zabieg ten nie miał znaczącego wpływu na dalszy rozwój, aczkolwiek pozwolił na upadek wielu pomniejszych firm, których nie stać było na walkę z dominującymi już wtedy studiami filmowymi. Dodatkowo w kinach wprowadzono tzn. blokowy system dystrybucji, który zmusił ich właścicieli do wykupu całej produkcji filmowej, a nie jak było dotychczas, tylko wybranych przez nich tytułów.

Mimo kryzysu film przeżył prawdziwy rozkwit, powstało wiele nowych gatunków, a prawdziwą rewolucją stał się film muzyczny. Rozwój wiązał się z aktualnymi pionierskimi tematami np. rozwijająca się przestępczość zorganizowana w latach trzydziestych zapoczątkowała powstanie filmu gangsterskiego. Austriacko-niemiecki film ekspresjonistyczny miał znaczący wpływ na powstanie filmu kolejnego gatunku. Publiczność zapragnęła zobaczyć w kinie czegoś więcej niż dotychczas. Ucieczkę od rzeczywistości umożliwił film grozy. Kategoria ta była pełna mocnych wrażeń, scen grozy oraz przemocy, a także aluzji seksualnych. Producenci ukierunkowani tylko i wyłącznie na zysk ulegali naciskowi ze strony społeczeństwa i dostarczali swojej publiczności coraz mniej wyszukanej rozrywki.

Jako, że w kinach pojawiało się więcej scen brutalnych, niestosownych, moralnie upadlających człowieka, seksualnych dewiacji, handlu narkotykami, profanacji zwłok, rasizmu, tortur, a nawet obrazy religijnej etc. została wprowadzona cenzura obyczajowa zwana production code. Określała ona tematy ściśle bądź częściowo zakazane w filmach produkowanych przez wytwórnie hollywoodzkie. Niestety zabieg ten, chodź w zamierzeniu miał przynieść korzyści, nie był zbytnio skuteczny. Filmowcy nastawieni na zysk szybko znaleźli ścieżkę obejścia od panującego zakazu. Wszystko to razem wzięte na wiele długich lat odcięło amerykańską sztukę filmową od jakichkolwiek zmian.